1925 Öğretmenler Birliği Kongresinde Atatürk eğitim ve öğretim hakkında şöyle diyor:

“Erkek ve kız çocuklarımızın eşit olarak, bütün öğretim basamaklarındaki eğitim ve öğretimlerinin iş ilkesine dayanması önemlidir. Yurt çocukları, her öğretim basamağında ekonomik alanda yapıcı, etkili ve başarılı olarak yetiştirilmelidir. Ulusal törelerimiz, uygarlık ilkeleriyle ve özgür düşüncelerle geliştirilmeli, güçlendirilmelidir. Bu çok önemlidir. Özellikle dikkanizi çekerim, korkuya dayanan ahlak, bir erdem olmadığı gibi, güvenilir de değildir.”

İ. İnönü Köy Enstileri hakkında şöyle diyor:

Köy Enstitülerini Cumhuriyetin eserleri içinde en kıymetlisi ve en sevgilisi sayıyorum. Köy Enstitülerinden yetişen evlatlarımızın muvaffakiyetlerini ömrüm oldukça yakından, candan takibedeceğim., 09.05.1942

İ. Hakkı Tonguç diyor ki:

“Bizce adam demek, iş gören, işi başarabilen adam demektir. İş yapmadan sadece söyleyen, ya da yazan insana biz iyi adam demeyiz, iş görmeyen bir insanın dürüst, akıllı olacağına da inanmayız. Böyle insanların bir ulusu iyi yola götürdükleri görülmemiştir. Beceriksiz insanlar vatanı sevdiklerini söylerler, ama bu boş ve havada bir sevgidir. Çalışan, iş gören insanlar böylelerini sevmezler. Bizce köylü ile okur-yazar arasındaki ayrılığın nedeni budur.”

İsmail Hakkı Tonguç’un Yaşamı, YapıtlarıAnısına Saygıyla

Büyük eğitimci Tonguç, 23 Haziran 1960 yılında bu dünyadan ayrılmıştı ama, yaptığı işlerle ölümsüzleşmişti. Halka malolan tüm insanlar gibi 49 yıl değil, 1049 yıl geçse de unutulmayacaktır.

Onu asaleten İlk Öğretim Genel Müdürlüğüne getiren Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel ile 1939-1946 yılları arasında birlikte çalışmıştır.

İsmail Hakkı Tonguç, 1897 yılında Silistre’de Totrakan Sancağı’nın Tataratmaca Köyü’nde doğmuş, orta halli bir çiftçi ailesinin büyük oğludur. Bu cümle ile başlıyor ona atfedilen 1961 tarihli TONGUÇ’A KİTAP. Onun dostları “ölümüne vahlanılmasının Tonguç’un gücüne gideceğini düşünerek, acımızı işe çevirelim” demişler ve yaptıklarını anlatan bu kitabı yazmışlar.

1914 de Kastamonu Öğretmen Okulu’na girmiştir. Eylül 1918 de İstanbul Öğretmen Okulu’ndan mezun olmuş ve 20 arkadaşı ile Almanya’ya öğrenime gönderilmiştir. 1918-1922 arasında Almanya’da çeşitli enstitülerde seminerlere katılmıştır. Konya Lisesi Resim Öğretmenliği, Ankara ve Adana Erkek Öğretmen Okullarında öğretmenlik ve yöneticilik, Maarif Vekaleti Levazım ve Alatıdersiye Müzesi Müdürlüğü yapmıştır.

20 Haziran 1927 de bir tren katarı halinde düzenlenmiş seyyar eğitim sergisine katılarak, Orta ve Kuzey Anadolu’da birkaç ay süren bir sergiye katılmıştır.

Ekim 1929 da İtalya, İsviçre, Fransa, İngiltere, Almanya, Avusturya’ya  ders aracı almak ve incelemeler yapmak için bir geziye çıkmıştır.

Atatürk hayatta ve Saffet Arıkan Kültür Bakanı iken 3 Ağustos 1935 yılında İlk Öğretim Genel Müdürlüğü’ne vekaleten getirilmesi ile 31 Ocak 1940 tarihinde asalaten atanması arasındaki süreye, köy enstitülerinin temel ilkelerini belirlemek, öncülleri olan eğitmen kurslarını ve köy öğretmen okullarını açmak, ilköğretim teşkilatlarını incelemek üzere Bulgaristan, Macaristan, Yugoslavya, Avusturya, Almanya’da iki aylık seyahat, Köyde Eğitim (1938) ve Canlandırılacak Köy (1938), isimli iki kitabını yazma işlerini sığdırmıştır.

Daha önceki yıllarda ise Elişi Rehberi (arap harfleriyle) (1927), Muallim Almanağı (1928), Mürebbinin Ruhu ve Muallim Yetiştirme Meselesi (Kerschensteiner’den çeviri) (1931), İlk Orta ve Muallim Mektelerinde Resim Elişleri ve Sanat Terbiyesi, (1932), İş ve Meslek Terbiyesi (1933), Kerschensteiner (1933), Almanya Maarifi (Reşat Şemsettin Sirer ile birlikte) (1934) isimli eserleri yayınlanmıştır. İlkokul Öğretmenleri İçin Yaptırılacak Evler kitabı, 1944 yılında yayınlanmıştır.

Atatürk’ün eğitim ve köylü konusunda düşünceleri temelinde çok iyi yetişmiş olan Tonguç batıdan öğrendikleri ile beslenmiş; iş uygulamaya geldiğinde 10 000’e yakın köy gezmiş ve bilgi toplamıştır. Kuracağı ve uygulayacağı sistem ülkeyi bütünsel olarak kapsamış ve eğitbilim açısından çağının en ileri modellerinin sentezini yapmış ve ülkemiz koşullarına uyarlamıştır.

1946 yılında Türkiye’nin kaderi tamamen değişmiş, dışa bağımlılık ve iktidarda sağ görüşün egemen olması ile köy enstitülerinin yıkım süreci de başlamıştır.

21 Eylül 1946 da İlk Öğretim Genel Müdürlüğünden ayrılan Tonguç, 25 Eylül 1946 da Talim Terbiye Kurulu üyeliğine getirilmiştir. 1946 ve 1947 yıllarında İlköğretim Kavramı ve Canlandırılacak KöyKitabının genişletilmiş 2. Baskısı yapılmış, 1949 da Öğretmen Ansiklopedisi adlı eseri İskit Yayınevinden çıkarılmaya başlansa da 3. fasikülden sonra siyasi etkilerle yayınevi bu işten vazgeçmiştir. 2 Nisan 1949 da Ankara Atatürk Lisesi Resim-Elişi öğretmenliğine atanmış, Hayrullah Örs ile birlikte yayınladığı Psikoloji Atlası M.E.B. tarafından satın alınmış, fakat yayınlanmamıştır.

11 Eylül 1950 Tevfik İleri tarafından nedensiz olarak bakanlık emrine alınmıştır.

30 Eylül 1950 Bakanlıkça hakkında bir kovuşturma açılmıştır. Gerekçesi genel müdür iken bir öğretmene İgnazio Silone’nin Fontamara adlı kitabını hediye etmiş olmasıdır. Danıştay cezayı gerektiren bir husus olmadığına karar verir.

5 Aralık 1950 Bakanlık emrine alınmasının nedenini bilmediği için Danıştaya’a başvurur.

1952 Öğretmen Ansiklopedisi ve Pedagoji Sözlüğü isimli eseri BİR yayınevi tarafından yayınlanmıştır.

10 Ocak 1953: Emekliliğini ister.

16 Şubat 1954: Danıştay Bakanlık emrinin kaldırılma kararını alır.

25 Temmuz 1950: Hollanda, Avusturya, İsviçre ve İtalya’ya ziyareti ve İsviçre’de Pestalozzi Çocuklar Köyünü inceler.

23 Haziran 1960: aramızdan ayrılır.

Metni kaleme alan: Güler Yalçın, Haziran 2009

Kaynak: Tonguç’a Kitap, İstanbul 1961, Ekin Basımevi